O općini i njenoj historiji

Područje Zvornika naseljeno je od davnih vremena. Pogodni klimatski i prirodni uslovi, poput plodne nizije, planina bogatih šumom, rudom i divljači i rijeke bogate ribom i pogodne za plovidbu odgovarali su razvoju naselja u ovom kraju. U svojoj dugogodišnjoj historiji, Zvornik je bio u sastavu Rimskog Carstva, Franačke države, Bizantije, Ugarske, srednjovjekovne bosanske države, Srpske Despotovine, Osmanlijskog Carstva i Austro-Ugarske. Stari vijek Najstariji poznati stanovnici zvorničkog kraja bili su Skordisci, pleme keltskog porijekla. Kada je početkom 1. vijeka nove ere Rimska Imperija zauzela Balkansko poluostrvo, Skordisci su prihvatili novu vlast i pomagali su joj u gušenju ilirskih ustanaka. Na području samog grada nisu ustanovljeni tragovi rimskih nastambi, ali je pronađeno par grobova sa predmetima koji potiču iz 3. vijeka. Na stijeni Ograda na Diviču pronađeni su ostaci rimske utvrde koja se sastojala od tornja za osmatranje i zgrade za smještaj straže. Zvornik je ležao na saobraćajnici koja je povezivala rudnike Srebrenice (Domavije) sa Sremskom Mitrovicom (Sirmiumom) u kojoj se nalazila kovačnica novca, a jedno vrijeme i rezidencija careva. Ostaci ove ceste pronađeni su kod Voljavice, sjeverno od Bratunca i između Šepka i Branjeva. U kamenolomu "Sige" u selu Dardagani pronađeni su 1960. ostaci rimskog kamenoloma. Najznačajniji nalaz sa ovog lokaliteta je spomenik Mitrinog kulta, a pronađeni su još novčići, keramika, sarkofazi i grob. Rimski tragovi naslućuju da je zvornički kraj bio gusto naseljen i dobro zaštićen. Arheološki nalazi do sada nisu potvrdili postojanje naselja na ovom području. Romanizacija u ovom području vjerovatno nije uzela zamah. Slavenska plemena dolaze u drugoj polovini 6. i prvoj polovini 7. vijeka. Postoje indicije da je na području Zvornika nastalo ranoslavensko naselje. Srednji vijek Od dolaska Slavena razmjenjuju se slavenski, franački, ugarski i bizantijski vladari. Mađari ove krajeve zauzimaju 1153. tokom rata protiv Bizantije i drže ih, uz prekide, sve do dolaska Osmanlija. Od 1389. spominje se porodica Zlatonosovića za koju se pretpostavlja da su vladari Zvornika. Od istaknutijih Zlatonosovića spominju se vojvoda Vukmir i knez Vukašin. Za njihove vladavine Zvornik često mijenja gospodare (Ugarska, Bosna, Srbija). 1432. i 1433. dolazi do sukoba bosanskog kralja Tvrtka II i despota Đurađa Brankovića, koji potpomognut Zlatonosovićima izvojeva pobjedu i uzima titulu gospodara Usore i Zvornika. Iz ovog vremena potiče legenda o njegovoj supruzi, bizantijskoj princezi "prokletoj Jerini", koja je u narodu ostala upamćena kao zavodnica, ubica i zulumćar. Legenda joj pripisuje izgradnju Starog grada. Zvornik 1459. ponovo ulazi u sastav bosanske države, a u osmanlijske ruke pada naredne godine, zajedno sa Srebrenicom i Usorom. Pod imenom Zvonik grad se prvi put spominje u dubrovačkom dokumentu od 21. maja 1410, a kao Zvornik 1519. Stari grad nastao je znantno ranije, u drugoj polovini 13. ili prvoj polovini 14. vijeka, u vrijeme kad se na Drini ustalila granica Bosne i Srbije. Podignut je na pogodnom mjestu gdje Drina polahko ulazi u plodnu ravnicu i gdje se ukrštaju značajni putevi. Izgradili su ga ili Mađari ili bosanski feudalci. Iako čini jednu cjelinu, razlikuju se tri dijela: Gornji, Srednji i Donji grad. Postoje četiri verzije o tome kako je Zvornik dobio ime: po zvoniku crkve koju su Mađari sagradili krajem 12. ili početkom 13. vijeka. Pod pritiskom sljedbenika Crkve bosanske crkva je porušena u prvoj polovini 13. vijeka, a zvonik je ostao da služi kao objekat za orijentaciju stanovništva jer se nalazio na istaknutom položaju. po zvoniku franjevačkog samostana koji je početkom 15. vijeka podignut na Fetiji. po terenu na kojem je podignut, koji izgleda kao zvono kad se gleda sa druge strane Drine. po izvoru pitke vode kraj koje je izgrađen. Prema ovoj teoriji, naselje se najprije zvalo Izvornik. Početkom 15. vijeka, sjeverno od tvrđave i van zidina Starog grada, formiralo se podgrađe Podzvonik, odnosno današnji Zvornik. Podgrađe je bilo poveća varoš sa oko 2.000 stanovnika. U istom periodu, u Zvorniku i Visokom nastale su najjače dubrovačke kolonije u Bosni, što je uzrokovalo privredni i trgovački razvoj grada koji postaje važno trgovačko središte u Podrinju. Formiranju dubrovačke kolonije pogodovala je blizina Srebrenice i njenih rudnika. Dubrovčana je najviše boravilo 1428. kada ih je u gradu bilo 238. Osim trgovaca koji su uglavnom trgovali srebrom i olovom, u Zvornik su se naselile i dubrovačke zanatlije. Poslije 1432. Dubrovčani se sele u Srebrenicu i druge privredne centre Podrinja. U dubrovačkim izvorima se 1423. prvi put spominju franjevački samostan i Crkva sv. Marije na Fetiji. Prestali su sa radom 1539. kada su franjevci zvonik crkve i Gospinu sliku iz samostana prenijeli u Gornju Tuzlu. Nalazili su se na uzvišici iznad današnjeg centra grada. U 16. vijeku crkva je pretvorena u džamiju Fethiju. Austro-ugari su poslije 1878. neuspješno pokušali da je ponovo pretvore u kršćansku bogomolju. Srušena je nakon Drugog svjetskog rata. Prije dolaska Osmanlija, u zvorničkom kraju živjelo je isključivo slavensko stanovništvo koje je pripadalo katoličkoj, pravoslavnoj i Crkvi bosanskoj. Zvorničko i srebreničko područje predstavljali su jaka uporišta Crkve bosanske. Ipak, djelovanjem franjevačkih misionara i samostana u Srebrenici, Zvorniku i Teočaku stanovništvo ovih krajeva uglavnom je u godinama prije dolaska Osmanlija prevedeno na katoličanstvo. Osmanlijski period Nakon pada Bosne pod osmanlijsku vlast formirana su tri sandžaka: Bosanski 1463, Hercegovački 1470. i Zvornički 1480. Zvornički sandžak formiran je prije svega iz vojno-strategijskih razloga: potrebe za daljnjim osvajanjima, čvršće odbrane i bolje organizacije osvojenih posjeda u Podrinju koje su ugrožavali Mađari. Sjedište sandžaka premješteno je u Tuzlu 1851, ali je zadržan naziv Zvornički. U Tuzlu je iste godine premješteno i sjedište pravoslavne eparhije koja je preimenovana u Zvorničko-tuzlansku eparhiju. Zvornički sandžak obuhvatao je cijelu sjeveroistočnu Bosnu, odnosno područje između Bosne, Save i Drine, a jednim dijelom se protezao i na zapadnu Srbiju, odnosno Mačvu i srbijansko Podrinje. Na čelu se nalazio sandžak-beg koji je od 1580. potčinjen bosanskom beglerbegu i u slučaju rata stavljao se pod njegovu komandu. U vršenju dužnosti sandžak-beg se oslanjao na malobrojni vojno-administrativni aparat, prije svega na alajbega koji je zapovijedao svim spahijama u sandžaku. Konak zvorničkih sandžak-begova najprije se nalazio u Starom gradu, a kasnije u Hridu. Sandžak je administrativno bio podijeljen na kadiluke i nahije. U 16. vijeku imao je osam kadiluka (srebrenički, brvenički, zvornički, šabački, krupanjski, tuzlanski, gračanički i bijeljinski) i 31 nahiju, od čega 21 na bosanskoj strani. Dijelovi Zvorničkog sandžaka na desnoj strani Drine, osim Malog Zvornika i sela Sakar, pripali su 1830. Kneževini Srbiji kao nagrada za vjernost sultanu. Mali Zvornik i Sakar ostali su u sastavu Zvorničkog sandžaka sve do austro-ugarske okupacije 1878. Sandžak je 1865. imao devet kadiluka: Donja Tuzla, Zvornik, Gradačac, Brčko, Bijeljina, Srebrenica, Vlasenica (Birač), Maglaj i Gračanica. Radi čuvanja granica od neprijatelja i puteva od hajduka, Osmanlije su u mjestima duž bosanskih granica, a od 18. vijeka i u unutrašnjosti, počeli osnivati kapetanije. Kapetanije su postojale od polovine 16. vijeka do 1835. U cijelom Bosanskom ejaletu bilo ih je 1829. 39, od čega tri u Zvorničkom sandžaku, u Zvorniku, Tuzli i Gradačcu. Zvornički kapetani cijelo su vrijeme bili iz begovske porodice Fidahića. Po dolasku u Zvornik, Osmanlije su udarile temelj Donjem gradu, utvrđenju pored Drine, čime je zatvoren svaki prilaz od vode tim pravcem. Gornji grad je proširen i učvršćen, a sultan Mehmed II sagradio je u njemu između 1460. i 1481. džamiju koja je nosila njegovo ime. Oko džamije razvila se i najstarija zvornička mahala, nakon izgradnje stambenih objekata posadi i predstavnicima vlasti. U prvoj polovini 16. vijeka u ovoj mahali su postojali čatrnja za vodu, javno kupatilo, 11 dućana i tekija. Džamija je sagrađena i u Donjem gradu prilikom radova na tvrđavi 1491. Kasnije je džamiju Sulejmaniju, najvjerovatnije na Fetiji, sagradio Sulejman Veličanstveni. Za razliku od prethodnih, ona je sagrađena u podgrađu čime je započela izgradnja muslimanskog naselja izvan zidina tvrđave koje se nastavljalo na srednjovjekovnu varoš. Sve do Mohačke bitke i pada Ugarske 1526. organi vlasti i muslimanske građevine nalazile su se, iz bezbjednosnih razloga, u tvrđavi. Padom Ugarske nastaje ubrzan proces stvaranja gradskog naselja (kasabe) izvan zidina tvrđave, posebno u periodu od 1528. do 1533. U ovom se periodu razlikuju tri dijela grada: kal'a (tvrđava i naselje u njoj) nefis (muslimanski dio podgrađa) varoš (zatečeni, odnosno kršćanski dio podgrađa). Osnovna briga Osmanlija bilo je obezbjeđenje tvrđave, te oni iz tog razloga od katoličkog stanovništva iz varoši angažuju ljudstvo za odbranu tvrđave (martolozi), davajući im plate i oslobađajući ih poreza. Iz istog razloga vlasti na ovom području naseljavaju pravoslavne stočare iz Hercegovine, Crne Gore i Srbije. Sa zapadne strani katoličke varoši na Fetiji nastala je pravoslavna varoš. Prema popisu iz 1512, kršćansko podgrađe imalo je 270 kuća od čega 70 muslimanskih. Pad Ugarske prouzrokovao je i iseljenje katoličkog stanovništva ka sjeveru. U tim godinama dolazi do većeg naseljavanja vlaškog pravoslavnog življa. Manje vlaške zajednice postojale su oko Zvornika još od 1476. Islamizacijom i iseljavanjem katolika porastao je procenat muslimana u podgrađu. Od ranijih 200 kršćanskih kuća ostalo ih je do 1533. samo 29, dok je muslimanskih bilo 511. Islam je primalo i starosjedilačko i doseljeničko stanovništvo. Prvi slučajevi prelaska na islam zabilježeni su među sitnim spahijama i tvrđavskim posadama. Iako je Zvornik bio jako uporište sljedbenika Crkve bosanske, oni se ne pojavljuju na popisima iz 15. i 16. vijeka. Muslimansko naselje počelo se u prvoj polovini 16. vijeka širiti ka kršćanskoj varoši, ali i uz put kraj Drine, od Donjeg grada ka današnjem centru grada na sjeveru. Do sredine 16. vijeka Zvornik je postao veće gradsko naselje. Pored već postojećih dijelova grada (Fetija, Srpska varoš, Stari trg), nastale su mahale: Hadži-Durgutova (Hrid), Zamlaz, Bair, Namazđah, Rijeka, Kanare, Tabaci i Skela. U 18. vijeku nastala je mahala Beksuja, a u 19. Kuljanski put i Vidakova njiva. U 16. vijeku sagrađen je veliki broj zanatskih radnji, džamija, mesdžida, tekija, musafirhana, mekteba, javnih česmi i javnih kupatila. Mahale su početkom 16. vijeka nazivane po zanatima koji su u njima bili zastupljeni, a od sredine pomenutog vijeka po mahalskim starješinama (npr. Mahala Karađoza i Mahala Kara Sadije). Od druge polovine 16. vijeka dobijaju imena po osnivačima džamija (npr. Hadži-Durgutova i Sulejmanija). Nazivi mahala koji se koriste i danas nastali su u 17. i 18. vijeku. U osmanlijskom periodu Zvornik je bio značajan zanatski i trgovački centar. Saobraćaj se odvijao lađama niz Drinu i skelom preko Drine. Grad je 1533. imao preko 580 domaćinstava, a zabilježeno je preko 25 zanata. Bio je u to doba najveći grad u istoimenom sandžaku. Krajem 17. vijeka u Zvorniku je živio i umro pjesnik Hasan Kaimija. U 18. vijeku imao je osam džamija i pravoslavnu crkvu i između 3.000 i 3.500 stanovnika. Pred kraj osmanlijske vladavine bio je među deset najvećih gradova u Bosni, a imao je između 5.000 i 10.000 stanovnika. Englez Sken, koji je u Zvorniku boravio 1851, navodi da u Zvorniku živi između 5.000 i 6.000 ljudi, od čega jedna desetina kršćana. Evlija Čelebija je dva vijeka ranije, pri posjeti Zvorniku 1664, zapisao: "Stanovnici su Bošnjaci, govore bosanski, nose čohane dolame, tijesne krajiške čakšire s kopčama i gizdaju se. Ima mnogo bašči i vinograda. Iz ovog kraja glasovite su šljive, jabuke, trešnje, hrastove daske, smrče, vina, ovčija vuna i goveđa koža. Skela mnogo radi. Stanovnici su dobri trgovci". Tvrđava je bila krcata magazinima, zgradama, kancelarijama, barakama, kuhinjama i topovima. U Zvorniku je tada bilo 18 džamija, osam tekija, javno kupatilo, osam mesdžida, tri hana, sedam mekteba, tri medrese i 18 mahala sa 2.800 kuća. Zvornička tvrđava bila je jedna od najvećih i najutvrđenijih u Bosni. U Gornjem gradu je 1830. bilo 13 topova, u Donjem 26, a u spremištu još 46. Saobraćaj je bio u lošem stanju. Most preko Drine podignut je između 1548. i 1585. nakon čega se razvila brodogradnja s obzirom na plovnost na Drini od Zvornika do ušća Save. Stari rimski putevi su zapušteni, a duži period novi nisu izgrađivani. Saobraćaj su ometale i vremenske nepogode, bune, bolesti, hajduci i manjak mostova. Prve pošte u Bosanskom ejaletu otvorene su u 11 gradova 1864, uključujući i Zvornik. Od 1866. pošta je dobila telegrafsku stanicu. Dok se gradsko stanovništvo bavilo i zanatstvom i trgovinom, seosko je isključivo živjelo od zemljoradnje. Na područje Kamenice doseljavaju se krajem 18. vijeka Karavlasi, pravoslavni Romi iz Rumunije. Od 1460. do 1878. Zvornik je doživio četiri velike opsade, mađarsku 1464. i tri austrijske (1688, 1716. i 1737). Najveća je bila ona iz 1464. Nakon što je mađarski kralj Matija Korvin odbio Turke od Jajca, opsjedao je Zvornik od 8. oktobra do 9. novembra sa između 26.000 i 30.000 vojnika i brojnim topovima pod komandom Mirka Zapolje. Čim je saznao da Mađari grade most na Savi kod Rače, bosanski sandžak-beg Mehmed-beg Minetović poslao je u ispomoć Zvorniku 500 boraca. U najtežem momentu bitke, zvornička je posada saznala da joj dolazi pomoć, što je kod Mađara izazvalo paniku nakon čega kralj naređuje povlačenje preko Save. Tokom austrijske ofanzive u septembru 1688. pada Beograd, a Ludvig Badenski u decembru zauzima Zvornik. Nakon višednevne opsade, Topal-Husein paša je u ljeto 1689. povratio Zvornik, a zatim uspješno ratovao u Mačvi i Srijemu. Eugen Savojski je pokušao 1716. preko Zvornika otvoriti put za napredovanje ka unutrašnjosti Bosne, ali je napad odbijen od strane Bošnjaka pod komandom Numan-paše Ćuprilića. Bosanski vezir Abdurahman-paša odsjeo je u Zvorniku 1826. U Sarajevo je poslao Ali-bega Fidahića sa 500 vojnika da pohvata pobunjenike protiv sultanovih reformi i dovede ih u Zvornik na suđenje. Ali-beg je zadatak uspješno izvršio i imenovan je pašom. U Zvorniku su 7. marta 1827. ubijeni Mujaga i Sulejman Tahmiščija, Ibrahim-aga Bakarević, Ali-aga Ruščuklija (zapovjednik janjičara), Fejzaga Turundžija, Avdaga Milošević i bajraktar Ibrahim Pinjo. Glave pogubljenih poslate su u Istanbul. Zvorničani su im uoči vjerskih praznika palili svijeće smatrajući ih šehidima. Krajem dvadesetih godina 19. vijeka zvornički kapetani bili su amidžići Mahmud-beg i već spomenuti Ali-beg Fidahić. Obojica su podržavali sultanove reforme iz 1826. kojim su ukinuti janjičari i uvedena regularna vojska (nizam), zbog čega su nagrađeni titulom paše. Dvojica Fidahića došli su sukob oko prevlasti u proljeće 1830, posredstvom novog namjesnika Namik-paše. U sporu je intervenisao Husein-kapetan Gradaščević. Spor je okončan u korist Mahmud-paše, ali je Husein-kapetan stao u zaštitu Ali-paše nakon čega njih dvojica postaju prijatelji. Obojica Fidahića, posebno Ali-paša, odigrali su značajnu ulogu u Pokretu za autonomiju Bosne. Ali-paša je kao vojskovođa vodio bosansku vojsku u pobjedi na Kosovu. Nakon poraza Pokreta, Ali-paša sa Husein-kapetanom bježi u Austriju, gdje dobijaju vijest da su osuđeni na smrt. Ubrzo su pomilovani, pa u decembru 1832. preko Beograda odlaze u izgnanstvo u Istanbul. Ali-paša je u Carigradu ostao do 1835, kada mu je dozvoljeno da se vrati u Bosnu, ali ne u Zvornik već u Bijeljinu. Iz Bosne je 1840. protjeran na Kipar gdje umire 1845. Pred kraj osmanlijske vladavine u Zvorniku su postojale samo vjerske škole. Do sredine 19. vijeka pravoslavci su imali "narodnu učionicu" koju su pohađala trgovačka i zanatlijska djeca. Brojniji su bili mektebi koji su obično djelovali uz džamije. U Zvorniku je 1871. postojala ruždija, a najvjerovatnije i medresa. Prema podacima ruskog konzulata iz 1874, na području Zvornika radilo je 28 mekteba sa 1.354 učenika i četiri kršćanske škole sa 147 učenika. Pored slabog stanja u obrazovanju, u lošem stanju bilo je i zdravstvo. U sandžaku nije postojala zdravstvena ustanova niti je bilo ljekara. Često su harali kuga, požari i poplave. Poznati su požari iz 1820. kada je izgorilo 48 dućana i iz 1856. kada su izgorili Namazđah mahala i Aladža (šareni) han. Austro-ugarski period Na Berlinskom kongresu Austro-Ugarskoj je odobreno, uz saglasnost sultana, da okupira Bosnu i u njoj zavede red. Otpor od kraja jula do kraja oktobra 1878. pruža muslimansko i pravoslavno stanovništvo. Oko 450 zvorničkih boraca organizovanih u jedan odred pod komandom bimbaše (majora) Riste Popovića i juzbaše (kapetana) Đorđe Nikolića, rezervnih oficira osmanlijske vojske, učestvovalo je u otporu pruženom u okolini Tuzle. Ustanika je na položajima oko Tuzle bilo oko 4.000, a Zvorničani su raspoređeni u Simin Han. Glavnokomandujući je bio pljevljanski muftija Vehbija Šemsikadić koji je za komandanta odbrane Tuzle postavio Zvorničanina Ali-agu Tahirovića. Iako je bila višestruko bolje naoružana i brojno jača (preko 5.000 vojnika), 20. austro-ugarska pješadijska divizija nije uspjela u prvim naletima zauzeti Tuzlu. Tuzla pada 22. septembra, a pet dana kasnije bez otpora pada i Zvornik. Na teritoriji Bosne i Hercegovine uspostavljeno je šest okruga, a Zvornik sa još devet srezova pripada okrugu Tuzla. Zvorničkom srezu, osim današnjih općina Zvornik i Sapna, pripale su današnje općine Kalesija i Osmaci, kao i dijelovi općina Ugljevik (Teočak i Tavna), Lopare (Tobut i Priboj) i Biljeljina (Glavičice). Površina sreza iznosila je 858 km2. Odmah po okupaciji nova vlast je započela sa doseljavanjem činovnika, trgovaca i zanatlija iz drugih predjela monarhije, tako da se u Zvorniku ponovo pojavljuje katoličko stanovništvo kojeg nije bilo ni u gradu ni u srezu na popisu 1879. Na Branjevu je doseljavanjem njemačkih porodica iz Vojvodine formirana kolonija. U prvih 30 godina vladavine broj stanovnika se znantno povećao, sa 27.468 1879. na 47.756 1910. Grad je 1910. imao 3.688 stanovnika, od čega 2.092 muslimana, 754 pravoslavca, 185 katolika, 148 Jevreja, devet evangelista i 498 vojnih lica. Na području sreza živjelo je 26.169 pravoslavaca, 20.906 muslimana, 294 katolika, 218 evangelista, 175 Jevreja i 651 vojno lice. Samo 3.387 osoba (483 žena) znalo je i čitati i pisati, a 371 (13 žena) znala je čitati. Kroz čitav period austro-ugarske vladavine u Zvorniku je postojalo značajno vojno stanovništvo. U gradu se 1910. nalazilo 19 kasarni, a u čitavoj državi samo je Trebinje imalo više kasarni. U cilju iskorištavanja prirodnih bogatstava, počela je izgradnja puteva. Do kraja 1879. otvoreni su putevi Zvornik - Tuzla i Zvornik - Bijeljina, a 1885. Zvornik - Sarajevo. Postojali su i putevi za Srebrenicu i Lopare. Na Skeli se nalazila carinarnica. Osnovna škola otvorena je 1886. Podignute su brojne druge građevine, poput sadašnje zgrade Skupštine općine, Oficirskog doma, vojne bolnice na Fetiji, žandarmerijske stanice, pošte, medrese i drugih. Telefonska linija Zvornik - Bijeljina uspostavljena je 1909. Do početka Prvog svjetskog rata, pomoćne pošte postojale su u Drinjači, Papraći, Capardama i Kozluku. Početkom 20. vijeka nastala su i prva radnička udruženja, poput Kotarske poljoprivredne zadruge, Udruženja Srba zanatlija i Zanatskog društva. Od kulturno-prosvjetnih i sportskih ustanova i društava djelovale su dvije osnovne škole (državna i srpska), medresa i ruždija, nekoliko mekteba, muslimanska čitaonica ("Kiraethana"), Sokolsko društvo "Srpski soko" i Srpska narodna čitaonica. Od vjerskih objekata bilo je sedam džamija, dvije crkve (pravoslavna i katolička) i sinagoga. Osnovani su "Gajret", "Prosvjeta", "Napredak" i amaterska pozorišna grupa. Period između dva svjetska rata Po završetku Prvog svjetskog rata, u decembru 1918. stvorena je Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca u čiji sastav je ušla i Bosna i Hercegovina. Zvornički srez ostao je u sastavu Tuzlanskog okruga (od 1922. oblasti). Sastojao se od 10 općina, a obuhvatao je gotovo identično područje kao u austro-ugarsko doba. Ukidanjem oblasti, na teritoriji Kraljevine formirano je devet banovina. Zvornik je pripao Drinskoj banovini sa sjedištem u Sarajevu. Prema popisu iz 1921, Zvornik je imao 3.139 stanovnika, od čega 2.025 muslimana, 799 pravoslavnih, 190 katolika i 125 Jevreja. U srezu je živjelo 47.233 stanovnika, od čega 26.249 pravoslavnih, 20.312 muslimana, 537 katolika i evangelista i 143 Jevreja. U doba Kraljevine Zvornik je ostao značajno trgovačko mjesto. Agrarnom reformom oduzeti su zemljišni posjedi veleposjednika (uglavnom Bošnjaka) i dodijeljeni bivšim kmetovinma. Naknade za oduzetu zemlju nisu bile odgovarajuće i samo su djelimično isplaćene. Većina stanovnika sreza bavila se zemljoradnjom, stočarstvom i voćarstvom. Radničkog stanovništva bilo je malo. U srezu je 1940. bilo 180 zanatskih radnji sa 336 zanatlija. Saobraćaj se obavljao konjskom zapregom, a kasnije i motornim vozilima. Preko Drine roba se izvozila u lađama "zvornikušama". Most na Drini podignut je 1929, čime Zvornik postaje važna tačka na putevima ka Šapcu, Valjevu, Beogradu i Užicu. U gradu je djelovalo pet hanova i hotel "Beograd". Do 1934. u bivšim austro-ugarskim vojnim objektima u Lagerima i tvrđavi boravio je garnizon Jugoslavenske vojske. Zvornički vašari održavani su na Aliđun (2. august) i na sv. Petku (27. oktobar). Prema popisu iz 1931, u Zvorniku je živjelo 3.487 stanovnika, od čega 2.304 muslimana, 886 pravoslavnih i 177 katolika. U srezu je živjelo 47.326 stanovnika, od čega 24.688 muslimana, 22.025 pravoslavnih, 253 katolika i 227 evangelista. Nepismenog stanovništva između 11 i 60 godina bilo je 79,2%. Pred početak Drugog svjetskog rata u Zvorniku je živio gotovo isti broj stanovnika kao i 1931. Grad je imao električno osvjetljenje, poštu, telefon, telegraf, finansijsku upravu, bolnicu (sagrađenu na Fetiji 1939/40), sreski i šerijatski sud, medresu, šest džamija, pravoslavnu crkvu i sinagogu. Radilo je 11 osnovnih škola (u Zvorniku, Kozluku, Tršiću, Skočiću, Branjevu, Šepku, Drinjači, Liješnju, Kalesiji, Teočaku i Rastošnici), kao i Građanska škola trgovačkog smjera, Muška zanatska škola i Ženska stručna zanatska škola. U gradu su 1936. radile biblioteka Sokolskog društva "Soko" sa 508 knjiga i biblioteka Muslimanske narodne čitaonice "Sloga" sa 170 knjiga. Manje biblioteke postojale su u Skočiću, Branjevu, Teočaku, Kozluku, Drinjači i Kalesiji. U Zvorniku je 1935. djelovalo 12 udruženja: Pododbor "Gajreta", Povjereništvo "Narodne uzdanice", Sokolsko udruženje "Soko", Kolo srpskih sestara, Pododbor "Prosvjete", Sreski odbor Crvenog krsta, Narodna čitaonica "Sloga", Udruženje dobrovoljaca, Udruženje rezervnih oficira, Udruženje ratnih invalida, Vatrogasna četa i Lovačko udruženje. U prvim godinama Kraljevine SHS u srezu su postojale samo jedna ambulanta i apoteka pa su često harale epidemije. Posebno je raširen bio sifilis, zbog čega je u gradu osnovana specijalna ambulanta za liječenje ove bolesti. Političkim životom dominirale su Jugoslavenska muslimanska organizacija, Savez zemljoradnika, Radikalna i Demokratska stranka. Funkciju gradonačelnika obavljali su: Đorđo Vidaković, Hakija Krdžalić, Džemal ef. Hulusić i Stanko Nikolić (od 1933. do 1941). Životni standard većeg dijela stanovništva bio je nizak. Za vrijeme Kraljevine Zvornik nije imao organizaciju Komunističke partije, ali su na području sreza djelovali aktivisti. U jesen 1939. na Okružnom sudu u Tuzli suđeno je Ferdi Gazinu, Omeru Šehiću i Hasanu Šakančiću, simpatizerima KPJ iz Zvornika. Komunističke ideje posebno su se širile među studentima Beogradskog univerziteta. Među članovima KPJ iz ovog perioda ističu se: Hasan Čaušević (dobrovoljac u Španskom građanskom ratu), Mustafa Hadžihamzić, Petar Obradović, Mehmed Sahanić i učitelji Milić Popović (iz Pirota) i Stojan Koraksić (iz okoline Čačka) u Zvorniku, Dragomir Popović iz Drinjače i Šemsudin Šišić iz Kozluka. 27. marta 1941. u gradu su održani protesti protiv pristupanja Jugoslavije Trojnom paktu. Govor je na Zelenoj pijaci održao Milić Popović, nazvavši vladu izdajničkom, a Hitlera krvopijom. Drugi svjetski rat U aprilu 1941. Njemačka je napala i za 12 dana okupirala Jugoslaviju. U toku napada grad je bombardovan. Povlačeći se iz Beograda, u Zvorniku su kralj i vlada ostali jedan dan nakon čega je vojska srušila željezni most na Drini. Teritorija Bosne i Hercegovine pripala je Nezavisnoj državi Hrvatskoj, u kojoj su Bošnjaci smatrani Hrvatima islamske vjere. U Tuzli je formirana Velika župa Usora i Soli, u čiji sastav ulazi i Zvornik. Organi nove vlasti brzo su uspostavljeni. Njemačke i ustaške jedinice raspoređene su na području od Drinjače do Pilice. Žandarmerijske stanice nalazile su se u Zvorniku, Kozluku, Tavni, Drinjači i Sapni. Oslonac ustaškom pokretu na području zvorničkog sreza činili su profašistički nastrojeni pojedinci poput trgovca Ivana Malića, apotekara Zvonimira Kilera, profesora Nešada Topčića, advokata Vladimira Pavlovića i Đure Plejiša. Zvornički Jevreji odvedeni su u maju 1942. u logor Banjica gdje su pogubljeni. Manji broj Srba zatočen je i ubijen u logorima. U strahu od ustaša određen broj Srba prešao je u Srbiju, ali je većina ostala. Nastale su četničke jedinice. Veći pokolji počinjeni su nad Srbima u Drinjači 1941. i nad Bošnjacima u Sopotniku koji su počinili bratunački četnici. Nepostojanje organizacije KPJ, prisustvo jakih ustaških i njemačkih jedinica i udaljenost grada od ustaničkih centara uticali su na činjenicu da je mali broj Zvorničana pristupio partizanskim jednicama u prve dvije godine rata. Od maja 1941. u Zvorniku je stacioniran 3. bataljon 738. puka 718. njemačke pješadijske divizije, a formirana je i komanda mjesta na čelu sa kapetanom Streckerom. U januaru 1942, tokom operacije Jugoistočna Hrvatska, u gradu su nakratko boravila dva puka 342. njemačke divizije. Prilazi gradu (Stari grad, Mlađevac, Zmajevac i Vratolomac) bili su okruženi rovovima, bodljikavom žicom i drugim utvrdama sa posadama. Tokom rata, partizani su Zvornik zauzimali sedam puta: 5. jula 1943. grad su zauzele jedinice 1. proleterske i 1. i 2. vojvođanske brigade, pod komandom Koče Popovića. Napad je započeo 4. jula u 22 sata. Grad je branilo 3.000 ustaša, domobrana i legionara, među kojima su veliki dio činili oni koji su se povukli iz drugih podrinjskih naselja nakon njihovog pada. U borbama je poginuo 71 partizan, uključujući i komesara 1. proleterske divizije Filipa Kljajića Fiću. 8. jula u Zvornik su ušle njemačke jedinice iz pravca Tuzle. krajem septembra 1943. grad je zauzeo Birčanski partizanski odred. početkom novembra 1943. grad su zauzeli dijelovi 19. birčanske i 4. vojvođanske brigade. 12. septembra 1944. grad su zauzeli borci 20. romanijske brigade, nakon što su ga držale ustaše od novembra 1943. Grad je branilo 400 ustaša i zelenokadrovaca. 21. septembra 1944. grad je zauzela 19. birčanska brigada. Poslije operacije, u četničkoj zasjedi na Snagovu teško je ranjen, a kasnije preminuo, Svetozar Vuković Zarko, zamjenik komandanta brigade i jedini narodni heroj sa područja nekadašnjeg zvorničkog sreza. 20. decembra 1944. grad su zauzele 18. hrvatska i 21. tuzlanska brigada. U ovom periodu (kraj 1944. i početak 1945), u zvorničkom kraju vodile su se žestoke borbe u kojima je poginulo preko 1.000, ranjeno oko 2.500, a nestalo preko 500 partizana. 22. njemačka divizija grad je zauzela 3. februara 1945. iz pravca Vlasenice. 19. februara 1945. grad je posljednji put pao u partizanske ruke, nakon čega počinje period formiranja organa vlasti. Tokom rata, radile su osnovne škole samo u Zvorniku i Kozluku. U partizanskim jedinicama ratovalo je oko 600 boraca zvorničkog sreza, od kojih je jedna trećina poginula. Stradalo je oko 1.300 civila. Period socijalističke Jugoslavije Po završetku rata, Zvornik je ostao sjedište sreza. U martu 1945. formiran je Narodni odbor sreza za čijeg je predsjednika izabran Veljko Andrić, a sekretara Dedo Šehić. Formirano je i 16 mjesnih odbora: Zvornik, Roćević, Pilica, Čelopek, Kozluk, Grbavci, Sapna, Petkovci, Snagovo, Drinjača, Kamenica, Caparde, Osmaci, Memići, Kalesija i Međaš. 16 mjesnih odbora pretvoreno je 1952. u osam narodnih odbora općina: Zvornik, Drinjača, Grbavci, Kozluk, Pilica, Sapna, Memići i Osmaci. Prema popisu iz 1953, srez je imao 53.529 stanovnika, a grad (sa Divičem) 5.197. U prvoj godini poslije rata u gradu su formirana sreska rukovodstva Komunističke partije, SKOJ-a, Narodne omladine, Narodnog fronta i Antifašističkog vijeća žena kao i Mjesno sindikalno vijeće za Zvornik. U ljeto 1955. ukinuti su srebrenički i vlasenički srez i pripojeni zvorničkom, tako da su u sastav zvorničkog sreza do 1958. ulazile općine: Zvornik (pripojene općine Drinjača i Grbavci), Kozluk (pripojena općina Pilica), Sapna, Memići, Vlasenica, Nova Kasaba, Bratunac, Fakovići, Srebrenica, Skelani i Han-Pijesak. Predsjednik Sreskog narodnog odbora bio je Nikola Andrić, a potpredsjednici Duško Jovanović i Rizo Selmanagić. Zvornički srez rasformiran je u ljeto 1958. i pripojen je tuzlanskom, koji je obuhvatao čitavu sjeveroistočnu Bosnu. Općini Zvornik pripojena je općina Sapna, a četiri godine kasnije i općina Kozluk, tako da je 1962. u administrativnom smislu formirano područje prijeratne općine Zvornik. U godinama poslije Drugog svjetskog rata, seosko stanovništvo bavilo se zemljoradnjom, a gradsko trgovinom, zanatstvom i ugostiteljstvom, pa su ove djelatnosti sve do 1960-ih bile osnova sreske privrede. Učešće sela u dohotku općine iznosilo je 1956. 66%, 1964. 45%, a 1971. svega 31,4%. Industrija se počela razvijati sredinom 1950-ih i bila je koncentrisana na području Karakaja. U općini je 1956. postojalo sedam zemljoradničkih zadruga: u Zvorniku, Kozluku, Grbavcima, Roćeviću, Pilici, Drinjači i Šetićima. Prva stambena zgrada u društvenoj svojini podignuta je u Beksuji 1955. Nacionalni dohodak po glavi stanovnika povećao se sa 848 dinara 1956. na 14.394 1977. (republički prosjek 20.093, a jugoslavenski 30.502). Od 1970-ih, zvornička privreda se dinamično razvija i općina izlazi iz kruga nerazvijenih. U ovom periodu nastala su i proširila se brojna preduzeća, uključujući Tvornicu obuće "Standard", Fabriku odijela "Alhos", kozlučku "Vitinku", Tvornicu glinice "Birač", Transportno preduzeće "Drina-trans" i dr. Podignuto je oko 1.600 stanova u društvenom i preko 15.000 u privatnom vlasništvu, dovršena je elektrifikacija cijele općine, gotovo svako naselje imalo je vodovodnu mrežu, izgrađeni su putevi do svake mjesne zajednice, izgrađena je pruga Zvornik - Tuzla, a podignuta su i tri mosta na Drini, dva drumska i jedan željeznički. U Zvorniku se nalazilo i sjedište Osnovne banke - Privredne banke Sarajevo, kao i organizacije u oblasti PTT saobraćaja, održavanja puteva i vodoprivrede. Formirana je i Zajednica općina regije Zvornik, u čiji sastav su ušle općine Zvornik, Šekovići, Vlasenica, Bratunac i Srebrenica. U period poslijeratnog razvoja Zvornik je ušao kao izrazito zaostalo područje u kulturno-prosvjetnom, zdravstvenom i sportskom pogledu. U srezu je 1948. samo 12 osoba imalo visoku ili višu školsku spremu, 124 srednju, 403 nižu i 7.243 četverorazrednu. 13.287 ljudi bilo je pismeno. U prvoj školskoj godini u poslijeratnom periodu (juni - oktobar 1945), radile su škole samo u Zvorniku i Kozluku, a u drugoj (novembar 1945. - juni 1946) sedam škola. Sa radom je 1946. započela Niža realna gimnazija. Broj osnovnih škola u srezu popeo se do 1952. na 27. Tokom 1945. u gradu je formiran Kulturno-prosvjetni odbor, a naredne godine ovi su odbori formirani u Kozluku, Drinjači, Skočiću i još par većih sela. Sreski kulturno-prosvjetni odbor osnovan je u novembru 1947. sa zadatkom da koordinira rad postojećih i osniva nove odbore. Glavna aktivnost ovih odbora bilo je organizovanje analfabetskih tečajeva, koje je u januaru 1947. pohađalo 4.387 osoba. U drugoj polovini 1945. obnovljeno je KPD "Prosvjeta" i osnovano KPD "Preporod". U junu 1946. otvorena je Narodna biblioteka, u julu 1947. bioskop "Drina", a 1947. kulturno-umjetnička društva "Svetozar Vuković Zarko" u Zvorniku i "Bratstvo i jedinstvo" u Kozluku. Narodni univerzitet, ustanova za kulturno-obrazovno prosvjećivanje, osnovan je 1960. List "Glas sa Drine", organ sreskog SSRN-a, izlazio je od 1955. do 1958. Obnovljen je 1969. kao glasilo općinskog SSRN-a. 18. marta 1974. nastao je i list mladih za društvena pitanja, kulturu i umjetnost "Sazvorja". Rad zvorničke bolnice aktiviran je odmah poslije rata, a nešto kasnije i rad apoteke, u kojoj su sve do 1955. radili samo po jedan ljekar i farmaceut. U septembru 1947. počeo je sa radom Đački dom, a u maju iste godine obnovljen je rad Vatrogasnog društva. U augustu 1945. osnovan je Fudbalski klub Drina, a mjesec dana kasnije i Fiskulturno društvo Drina, koje je osim fudbalske imalo atletsku, odbojkašku i šahovsku sekciju. Broj društvenih organizacija stalno se povećavao, tako da je krajem 1980-ih u općini djelovalo preko 25 raznih institucija i organizacija uz oko 50 amaterskih organizacija. Najveća od ovih bio je Medicinski centar "5. juli" koji je imao regionalni karakter i pružao je zdravstvenu zaštitu stanovništvu pet općina. 1991. imao je 743 zaposlenika, od čega 118 ljekara, 25 stomatologa, 9 farmaceuta, 27 viših zdravstvenih tehničara, 330 zdravstvenih tehničara i 234 ostalih. Osnovno obrazovanje se 1989. odvijalo u devet osmorazrednih i jednoj specijalnoj osnovnoj školi i 28 područnih četverorazrednih škola sa preko 11.500 učenika. Srednjoškolski i Tehnički školski centar imali su oko 2.100 učenika. Postojali su još Škola za osnovno muzičko obrazovanje (od 1957), Dječije zabavište (od 1964), Dom za socijalno nezbrinutu djecu u Kiseljaku (od 1977) i Centar za društveni rad. Od institucija iz oblasti kulture i informisanja djelovali su Narodna biblioteka, u čijem je sastavu bila i Muzejska zbirka otvorena 1980, Centar za kulturu i obrazovanje i Radio-novinska organizacija "Glas sa Drine", koju su činili Radio Zvornik (osnovan 1976) i list "Glas sa Drine" koji je izlazio dva puta mjesečno. Amaterska kulturno-umjetnička društva djelovala su u Zvorniku, Kozluku, Tabancima i Čelopeku, a postojali su još Likovni, Književni, Filmski i Enigmatski klub, Gradski hor, Duhački orkestar i Društvo sazlija. Od redovnih godišnjih manifestacija na republičkom nivou, u Zvorniku su se održavale Republička smotra sazlija (od 1989), Izložba listova učenika osnovnih škola i Republičko takmičenje mladih recitatora. Dugo vremena su jedini sportski objekti u općini bili fudbalsko igralište i Fiskulturni dom, a jedine organizacije FK Drina i DTV Partizan. Proces masovnog širenja sporta i fizičke kulture započeo je krajem 1960-ih i početkom 1970-ih godina. Na Mejdanu je 1972. izgrađen novi Dom DTV Partizan, a naredne godine stadion za male sportove. Započelo se sa osnivanjem fudbalskih klubova i izgradnjom sportskih terena po mjesnim zajednicama. U općini je 1990. bio 41 sportski objekat, od čega 29 otvorenih i 12 zatvorenih. Najveći zatvoreni bila je Sportska dvorana, izgrađena 1981, sa 1.809 sjedišta, a najveći otvoreni Gradski stadion sa 3.500 mjesta. U okviru SOFK-e djelovalo je 36 sportskih organizacija i društava, od čega 14 fudbalskih klubova. U međurepubličkom rangu takmičila se samo Drina, a u regionalnoj, međuopćinskoj i općinskoj ligi najveće uspjehe imali su Mineral iz Kozluka i Mladost iz Diviča. Osim fudbalskih, postojali su i košarkaški (u Zvorniku, Kozluku i Diviču), odbojkaški i šahovski klubovi (u Zvorniku i Kozluku). Od drugih društava i udruženja isticali su se Brodarsko društvo "Filip Kljajić Fića" i Udruženje sportskih ribolovaca. Na prvim slobodnim izborima održanim 18. novembra 1990, od 90 odborničkih mjesta u Skupštini općine 43 je osvojila Stranka demokratske akcije, Srpska demokratska stranka 36 i ostale stranke 11. Popis održan 1991. pokazao je da općina ima 81.295 stanovnika, od čega 48.102 (59,17%) Bošnjaka i 30.863 (37,96%) Srba. 12.244 stanovnika općine imalo je završenu srednju školu, 1.021 višu, a 965 visoku. Period socijalističke Jugoslavije u općini Zvornik obilježio je privredni i društveni razvoj, kao i rast stanovništva. U općini je 1948. živio 39.751 stanovnik, a 1991. 81.295. Sam grad je 1948. imao 3.858 stanovnika, a 43 godine kasnije 14.584. Broj zaposlenih u općini je 1964. iznosio 3.366, a 1990. 15.500, sa još 6.000 zaposlenih u drugim općinama i 2.500 na privremenom radu u inostranstvu.