O općini i njenoj historiji

Drevna vremena Najstariji tragovi ljudskog življenja na gradskom području Jajca potjeċu iz eneolita i pronađeni su na lokalitetu Varošnica. Po cijelom gradu u dubokim usjecima sedre nailazi se na materijalne ostatke iz bronzanog doba, a ima i tragova koji potjeċu iz vremena mlađeg željeznog doba (doba latena) (Bojanovski, 1988, 294; Marijanović, 1988179). Prethistorijska keramika je pronađena u sedrenim usjecima koji se nalaze neposredno pored Muzeja II zasjedanja AVNOJ-a. Ovi nalazi upućuju na postojanje nekog prethistorijskog naselja u blizini, kojem dosada nije određena ni lokacija ni hronološki okvir. Prilikom iskopa temelja Društvenog doma, također su pronađeni komadi prethistorijske keramike iz perioda kasnog bronzanog boba (1250-800. godine prije nove ere), koji su na ovaj prostor naplavljeni sa višeg terena. Jajački Mitrej je hram posvećen bogu sunca, Mitri.[4] Bog je bio obožavan i kult se proširio na druge dijelove Rimskog Carstva širom mediteranskog područja od strane robova i trgovaca sa Orijenta, i od rimskih vojnika koji su stupili u kontakt sa sljedbenicima kulta na Istoku. Hram potječe iz 2. vijeka naše ere i popravljen je negdje tokom 4. vijeka naše ere. Ovaj Mitrej je poznat kao jedan od najbolje očuvanih u Evropi. Slučajno je otkriven prilikom izgradnje privatne kuće. Hram je zaštićen staklenim zidovima tako da posjetioci mogu vidjeti unutra čak i bez ulaska u objekat. Međutim, za ulazak i bliži pogled posjetioci moraju unaprijed najaviti svoju posjetu kontaktiranjem Etnološkog muzeja u Jajcu. Hram Mitre u Jajcu proglašen je nacionalnim spomenikom Bosne i Hercegovine. Bosansko Kraljevstvo Glavni članak: Tvrđava Jajce Pogled na tvrđavu Jajce. Grad Jajce je prvi put izgrađen u 14. vijeku i u to vrijeme je služio kao glavni grad nezavisne Kraljevine Bosne. Prvo spominjanje imena Jajce u pisanim izvorima potječe iz 1396. godine, ali do tada tvrđava je već postojala. Tu je bila rezidencija Hrvoja Vukčića Hrvatinića, a kasnije i bosanskih kraljeva. Grad ima kapije kao dio utvrde, te dvorac sa zidinama koje vode do raznih kapija oko grada. Oko 10-20 kilometara od Jajca nalazi se dvorac Komotin i gradsko područje koje je starije, ali manje od Jajca. Jajce je bilo rezidencija posljednjeg bosanskog kralja Stjepana Tomaševića. U proljeċe 1463. Osmanlije predvođene sultanom Mehmedom II opkolili su i zauzeli grad, te pogubili kralja Stjepana Tomaševića. Međutim, grad su držali samo šest mjeseci jer su morali odstupiti pred mađarskom vojskom koja je zauzela Jajce krajem iste godine. U tom trenutku, Kraljevina Ugarska je tražila da iskoristi priliku da ostvari dugoročni cilj osvajanja Bosanskog Kraljevstva. Nakon smrti bosanskog kralja bila je otvorena prilika za mađarskog kralja Matiju Korvina da pokuša osvojiti Bosnu prije Osmanlija, što je dovelo do opsade Jajca i suzbijanja napredovanja otomanskih snaga. Ovo je potkopalo otomanske planove za skoro pola vijeka, za koje vrijeme su Mađari osnovali Banovinu Jajce. Prije svoje smrti 1478. godine kraljica Katarina Kosača je obnovila crkvu Svete Marije u Jajcu, danas najstarije crkve u gradu. Osmansko doba Glavni članak: Jajce za vrijeme vladavine Osmanlijskog Carstva 1527. - 1878. Jajačka banovina je osnovana 1464. godine. Oko Jajca su se vodile borbe, kada je bosanski sandžak-beg Skender-paša Mihajlović (turski, Mihaloğlu İskender Paşa]] neuspješno opsjeo grad 1501. godine. a poslije Mohačke bitke 1527. godine, grad definitivno pada pod vlast Otomanskog Carstva i gubi na strateškom značaju, jer se ratište prenosi dalje na sjever. Od tada se na čelu vojne posade utvršenog grada Jajca nalazi dizdar. Osmanlije su osvojile Jajce u decembru 1527. godine, a Jajačka nahija spominje se tek 1562. godine. Pretpostavlja se da je ona postajala odmah nakon osvojanja i da je prvo pripadala Brodskom kadiluku, a po prelasku Osmanlija preko rijeke Save, od 1540. godine Kobaškom kadiluku (Šabanović, 1982, str. 177-178). Sarhoš Ibrahim-paša Memibegović koji je 1620. godine pregledao tvrđave u Bosni i Hercegovini, izjavio je za Jajce da je najznatnija tvrđava u Bosni (Mazalić, 1952, str. 79). Zadnji kapetan Jajca bio je Sulejman-beg Kulenović do 1832. godine, pristalica Husein-kapetana Gradašćevića. Bosanski vezir Mahmut Hamdi-paša doveo je nove nizame i Arnaute koji su ovdje boravili od 1832. do 1833. godine. Usljed njihove nepažnje stradala je u požaru džamija Sulejmanija (Crkva sv. Marije) u kojoj su bili smješteni. Oko grada su se vodile borbe između krajiških pobunjenika i Omer-paše Latasa, kao i pri zauzeću Bosne od strane Austro-Ugarske 1878. godine. Sve do 1878. godine kasaba se nije izgrađivala van zidina (Mazalić, 1952, str. 62). Polovinom 19. vijeka Jajce je uporište protivnika reformi u Bosni, te pruža jak otpor kaznenoj ekspediciji Omer-paše Latasa 1815 godine. Austro-Ugarsko doba Glavni članak: Jajce za vrijeme vladavine Austro-Ugarske Austrijska vojska je zaposjela Jajce 7. augusta 1878. godine. Tom godinom počinje razdoblje Jajca pod Austro-Ugarskom upravom. Iako je Zakon o upravljanju Bosnom i Hercegovinom donesen u februaru 1880. godine, nova vlast je uspostavljena tako da vojna i civilna komponenta nikada nisu bile razdvojene. Prirodna bogatstva oko grada pružila su solidnu osnovu za razvoj industrije, šumarstva, saobraćaja i drugih privrednih grana. Težište je bilo na eksploataciji prirodnih bogatstava, prvenstveno šuma i ruda. Franjevački samostan sv. Luke u ovom gradu dovršen je 1885. godine. Savremeno doba Zgrada Muzeja AVNOJ-a, Jajce. Jajce je jedno od najznačajnijih mjesta bosanske i jugoslavenske historije. U periodu Drugog Svjetskog Rata, Jajce dobija veliki značaj i postaje važno za šire južnoslavenske prostore. Ono u tom vremenu postaje središte velike slobodne teritorije. U ovom gradu je 29-30. novembra 1943. godine održano Drugo zasjedanje AVNOJ-a, na kom je AVNOJ konstituiran u zakonodavno i izvršno predstavničko tijelo Jugoslavije, uspostavljen je Nacionalni komitet oslobođenja Jugoslavije (NKOJ). Na istom zasjedanju je donesen dokument: Odluka o izgradnji Jugoslavije na federalnim principima uz potpunu ravnopravnost njenih naroda i narodnosti, koji je označio završetak stvaranja državnih organa Jugoslavije. U periodu nakon oslobođenja zemlje, razvoj Jajca se zasnivao na dva osnovna uporišta, i to turizam i industriju. Tokom posljednjeg rata u Bosni i Hercegovini grad je doživio teška razaranja. Historijsko gradsko područje Jajca je nominovano 2008. na listu svjetske baštine UNESCO-a, a 2009. kandidatura je povučena.